کد مطلب:313772 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:307
آستانه ی علوی در طول تاریخ
عمارت اول آستانه ی حیدریه: در حدود سال 175 ق توسط هارون الرشید بنا گشت. حرم مطهر چنانكه در كتاب ارشادالقلوب دیلمی آمده است چهار درب داشت و ضریح مقدس از سنگ سفید بوده و گنبد از گل سرخ كه بالای آن علامات سبزی نصب بود.
عمارت دوم: پس از به قدرت رسیدن داعی الصغیر از نوادگان زید بن امام زین العابدین علیه السلام در طبرستان، عمارت دوم این آستانه در نهایت شكوه و عظمت آغاز شد، این عمارت هفتاد طاق داشت. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود (2 / 46 - 45) فقط به بنای گنبد این عمارت اشاره كرده است.
عمارت سوم: توسط عضدالدوله ی دیلمی بنا گشت و در حدود 372 ق ساختمان آن پایان یافت و این سال وفات عضدالدوله است كه حسب وصیت وی در مقبره ی خاصی كه در عمارت آستانه قبلا پیش بینی شده بود دفن شد و تا عصر حاضر آن حجره به مقابر سلاطین آل بویه معروف است و نیز وی اولین شخصی بود كه در آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام دفن شد. عضدالدوله عمارت آستانه را در نهایت شكوه و عظمت بنا كرد و اموال زیادی صرف نمود و معماران و هنرمندان را از اطراف و اكناف برای این كار دعوت كرد. و همچنین تمام سلاطین این خاندان و وزرای آنان در تعمیر و تزیین این آستانه نهایت اهتمام را داشتند. عضدالدوله علاوه بر بنای عمارت آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام، شهر نجف اشرف را هم بنا نمود و در آن خانه های بسیار و حمامها و بازارهای متعدد تأسیس و شیعیان را تشویق به سكونت در آنجا كرد و خدمه ای برای آستانه تعیین و موقوفات زیادی وقف آن نمود.
ابن بطوطه كه به سال 727 ق وارد نجف شد در سفرنامه اش می نویسد: «از باب حضرت وارد مدرسه ی بزرگی می شوند كه طلاب و صوفیان شیعه در آن سكونت دارند. در این مدرسه از هر مسافر تازه وارد تا سه روز پذیرایی می شود و هر روز دو بار غذایی مركب از نان و گوشت و خرما به مهمانان می دهند. از مدرسه وارد باب القبله می شوند.
حاجبان و نقیبان و سرایداران در این محل مراقب زوار می باشند و چون كسی برای زیارت
[ صفحه 30]
وارد می شود به نسبت وضع و مقام او همگی آن جماعت یا یكی از آنها بلند می شوند و با او در آستانه ی حرم می ایستند و اذن دخول می خوانند، سپس اشارت می كنند كه آستانه و دو طرف چارچوبه ی درب ورودی را ببوسد و داخل حرم بشود.
داخل حرم به انواع فرشهای ابریشمین و غیره مفروش است و قندیل های بزرگ و كوچك از طلا و نقره در آن آویخته. در وسط حرم مصطبه ی چهارگوشی است كه صندوقی چوبین دارد و بر روی صندوق صفحات طلای پرنقش و نگار كه در ساختن آن كمال استادی و مهارت را به كار برده اند و با میخ های نقره ای فروكوبیده اند چنان كه هیچ چیزی از چوب نمودار نیست. ارتفاع مصطبه كمتر از ارتفاع قامت آدمی است و در آن سه قبر هست كه می گویند یكی از آن آدم علیه السلام و دیگری از آن نوح علیه السلام و سومی از آن علی علیه السلام می باشد و بین این سه قبر در طشتهای زرین و سیمین گلاب و مشك و انواع عطریات دیگر گذاشته اند كه زوار دست خود را در آن فروبرده به عنوان تبرك بر سر و روی خود می كشند. درب دیگر حرم كه آستانه ی نقره ای و پرده های ابریشمین الوان دارد به سوی مسجدی بازی می شود كه آن خود چهار در دارد و هر چهار درب دارای آستانه های نقره و پرده های ابریشم می باشد. داخل مسجد نیز فرشهای عالی انداخته اند و دیوارها و سقف آن با پرده های حریر مستور است».
آتش سوزی آستانه ی علوی در قرن هشتم هجری: در سال 775 ق قسمتی از آستانه ی علوی دچار آتش سوزی گشت، مخصوصا تزیین دیوارها كه تمامی آن از چوب ساج و آیینه كاری و نقاشی نفیس شده بود و پرده های حریر و فرشهای آستانه همگی طعمه ی حریق گشت. شیخ كمال الدین عبدالرحمن عتایقی حلی نجفی كه خود آتش سوزی آستانه ی علوی را مشاهده نموده بود، بدون اینكه حجم و مقدار خسارت حریق اشاره نماید در آخر كتاب شرح الفصول الایلاقیه خود می نویسد تألیف این كتاب در محرم سنه ی 755 ق، سال آتش سوزی در آستانه ی علوی، پایان گرفت سپس اضافه نموده كه عمارت آستانه در سنه ی 760 ق تجدید بنا شد.
ابن عنبه كه كتاب عمدةالطالب را در سنه ی 812 ق تألیف نموده، به طور دقیقتر حجم و مقدار حریق را مشخص می كند و تأكید دارد كه قسمتی از تزیین عمارت آستانه ی
[ صفحه 31]
علوی دچار حریق شد و قسمتی از عمارت آستانه كه قبور سلاطین آل بویه را دربر داشت سالم ماند، خزانه ی (كتابخانه ی) آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام كه پس از هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته بود و اكثر مؤلفین نسخه ای (و غالبا نسخه ی اصلی) از دست نویس خود را به این آستانه اهدا می كردند، در این آتش سوزی كلا طعمه ی حریق گشت.
از جمله نفایس خطی كه در این آتش سوزی از بین رفت قرآنی بود بر پوست آهو كه می گویند به خط حضرت امیر علیه السلام در سه جلد بزرگ بوده است. ناگفته نماند كه یكی از مجلدات فقط حواشی آن سوخته و خطوط آن سالم مانده است.
عمارت چهارم آستانه ی علوی: هیچ یك از محققین و مورخین اصلاح و تعمیرات آستانه ی علوی را كه پس از آتش سوزی صورت گرفت به شخص معینی نسبت نمی دهند و این می رساند كه اصل عمارت عضدالدوله دیلمی سالم بوده و قسمتی از تزیینات طعمه ی حریق شده، سپس تزیینات حرم مطهر از طرف جمع كثیری از شیعیان و سلاطین تكامل یافته است. امروزه حرم مطهر آستانه از آثار آل بویه و صحن شریف، از آثار صفویه و مجموعه ای از شاهكارهای معماری اسلامی در جهان به شمار می رود.
آستانه علوی در عصر صفویه: پس از به قدرت رسیدن سلسله ی صفویه در ایران و بر اساس اعتقاد راسخ سلاطین این خاندان به حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهماالسلام، تعمیرات آستانه ی علوی به دست شاه اسماعیل صفوی در سال 914 ق آغاز شد و در عصر شاه عباس و با طرح و نقشه و مهندسی شیخ بهائی صحن شریف آستانه ی حیدریه تكمیل گشت و تزیینات و تعمیرات و هدایا در دوران صفویه بدون انقطاع استمرار یافت.
شاه اسماعیل صفوی در روز 25 جمادی الثانی سال 914 ق وارد بغداد گشت و در باغ پیر بوداق منزل نمود و مورد استقبال شیعیان عراق قرار گرفت. سپس رهسپار كربلا شد و بعد به زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به نجف اشرف شتافت و هدایای نفیسی به خزانه ی آستانه ی علوی اهدا كرد و تمام حرم مطهر و رواقهای شریف را با فرشهای ابریشمی مفروش نمود و قندیلهای طلا جهت روشنایی به حرم تقدیم داشت و شش عدد
[ صفحه 32]
صندوق خاتم در حرم قرار داد.
آستانه ی علوی در عصر نادرشاه افشار: در سال 1156 ق هنگامی كه نادرشاه به زیارت آستانه ی علوی مشرف شد دستور داد كه كاشیهای سبزرنگی كه در عصر صفویه به طرح شیخ بهایی گنبد و دو گلدسته را تزیین كرده بود بردارند و تمامی آن را با طلا تزیین كنند. وی اموال عظیمی صرف تعمیرات آستانه نمود و هدایای بیشماری به خزانه ی علوی اهدا كرد كه اكثر آنها تا عصر حاضر در خزانه ی آستانه ی علوی باقی است. گنبد آستانه كه در عصر عضدالدوله سفید بود و در عصر صفویه سبز گشته بود، در عصر نادرشاه با طلا تزیین شد و تاریخ آن را در كتیبه ی ایوان طلای آستانه ی علوی با طلا سال 1156 ق نگاشته اند. این عمل نادرشاه تأثیر عمیقی در قلوب شیعیان نهاد و جمعی كثیر از فحول شعرای شیعه به فارسی و عربی و تركی و هندی اشعاری به این مناسبت سروده اند.
همچنین نادرشاه در تزیین حرم مطهر و كاشیكاری صحن شریف كوشش بسیار كرد، از جمله ی آثار وی كه تاكنون باقی است كاشیكاری ایوان العلماء جنب رواق به سمت شمال است كه به مقام العلماء هم شهرت دارد و در این مكان بسیاری از فحول علمای شیعه و بعضی از زعمای صفویه مدفون می باشند. همسر نادرشاه، رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی، نیز مبلغ بسیاری جهت تعمیرات و مرمت اماكن متبركه وقف نمود كه اكثر كاشیكاری آستانه ی علوی از آن محل انجام گرفت.
آستانه ی علوی در عصر قاجاریه: هر یك از شاهان قاجاریه آثاری در این آستانه از خود باقی گذاشته اند، از آن جمله آقا محمدشاه قاجار در سال 1211 ق ضریح نقره به آستانه ی علوی تقدیم نموده، سپس فتحعلی شاه در سال 1236 ق تعمیراتی در آستانه انجام داد كه تجدید طلای دو گلدسته ی آستانه از آن جمله است و بعد در سال 1262 ق به امر عباس قلیخان وزیر محمدشاه فرزند عباس میرزای قاجار ضریح دیگری از نقره به آستانه اهداء گشت.
عمارت دوم: پس از به قدرت رسیدن داعی الصغیر از نوادگان زید بن امام زین العابدین علیه السلام در طبرستان، عمارت دوم این آستانه در نهایت شكوه و عظمت آغاز شد، این عمارت هفتاد طاق داشت. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود (2 / 46 - 45) فقط به بنای گنبد این عمارت اشاره كرده است.
عمارت سوم: توسط عضدالدوله ی دیلمی بنا گشت و در حدود 372 ق ساختمان آن پایان یافت و این سال وفات عضدالدوله است كه حسب وصیت وی در مقبره ی خاصی كه در عمارت آستانه قبلا پیش بینی شده بود دفن شد و تا عصر حاضر آن حجره به مقابر سلاطین آل بویه معروف است و نیز وی اولین شخصی بود كه در آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام دفن شد. عضدالدوله عمارت آستانه را در نهایت شكوه و عظمت بنا كرد و اموال زیادی صرف نمود و معماران و هنرمندان را از اطراف و اكناف برای این كار دعوت كرد. و همچنین تمام سلاطین این خاندان و وزرای آنان در تعمیر و تزیین این آستانه نهایت اهتمام را داشتند. عضدالدوله علاوه بر بنای عمارت آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام، شهر نجف اشرف را هم بنا نمود و در آن خانه های بسیار و حمامها و بازارهای متعدد تأسیس و شیعیان را تشویق به سكونت در آنجا كرد و خدمه ای برای آستانه تعیین و موقوفات زیادی وقف آن نمود.
ابن بطوطه كه به سال 727 ق وارد نجف شد در سفرنامه اش می نویسد: «از باب حضرت وارد مدرسه ی بزرگی می شوند كه طلاب و صوفیان شیعه در آن سكونت دارند. در این مدرسه از هر مسافر تازه وارد تا سه روز پذیرایی می شود و هر روز دو بار غذایی مركب از نان و گوشت و خرما به مهمانان می دهند. از مدرسه وارد باب القبله می شوند.
حاجبان و نقیبان و سرایداران در این محل مراقب زوار می باشند و چون كسی برای زیارت
[ صفحه 30]
وارد می شود به نسبت وضع و مقام او همگی آن جماعت یا یكی از آنها بلند می شوند و با او در آستانه ی حرم می ایستند و اذن دخول می خوانند، سپس اشارت می كنند كه آستانه و دو طرف چارچوبه ی درب ورودی را ببوسد و داخل حرم بشود.
داخل حرم به انواع فرشهای ابریشمین و غیره مفروش است و قندیل های بزرگ و كوچك از طلا و نقره در آن آویخته. در وسط حرم مصطبه ی چهارگوشی است كه صندوقی چوبین دارد و بر روی صندوق صفحات طلای پرنقش و نگار كه در ساختن آن كمال استادی و مهارت را به كار برده اند و با میخ های نقره ای فروكوبیده اند چنان كه هیچ چیزی از چوب نمودار نیست. ارتفاع مصطبه كمتر از ارتفاع قامت آدمی است و در آن سه قبر هست كه می گویند یكی از آن آدم علیه السلام و دیگری از آن نوح علیه السلام و سومی از آن علی علیه السلام می باشد و بین این سه قبر در طشتهای زرین و سیمین گلاب و مشك و انواع عطریات دیگر گذاشته اند كه زوار دست خود را در آن فروبرده به عنوان تبرك بر سر و روی خود می كشند. درب دیگر حرم كه آستانه ی نقره ای و پرده های ابریشمین الوان دارد به سوی مسجدی بازی می شود كه آن خود چهار در دارد و هر چهار درب دارای آستانه های نقره و پرده های ابریشم می باشد. داخل مسجد نیز فرشهای عالی انداخته اند و دیوارها و سقف آن با پرده های حریر مستور است».
آتش سوزی آستانه ی علوی در قرن هشتم هجری: در سال 775 ق قسمتی از آستانه ی علوی دچار آتش سوزی گشت، مخصوصا تزیین دیوارها كه تمامی آن از چوب ساج و آیینه كاری و نقاشی نفیس شده بود و پرده های حریر و فرشهای آستانه همگی طعمه ی حریق گشت. شیخ كمال الدین عبدالرحمن عتایقی حلی نجفی كه خود آتش سوزی آستانه ی علوی را مشاهده نموده بود، بدون اینكه حجم و مقدار خسارت حریق اشاره نماید در آخر كتاب شرح الفصول الایلاقیه خود می نویسد تألیف این كتاب در محرم سنه ی 755 ق، سال آتش سوزی در آستانه ی علوی، پایان گرفت سپس اضافه نموده كه عمارت آستانه در سنه ی 760 ق تجدید بنا شد.
ابن عنبه كه كتاب عمدةالطالب را در سنه ی 812 ق تألیف نموده، به طور دقیقتر حجم و مقدار حریق را مشخص می كند و تأكید دارد كه قسمتی از تزیین عمارت آستانه ی
[ صفحه 31]
علوی دچار حریق شد و قسمتی از عمارت آستانه كه قبور سلاطین آل بویه را دربر داشت سالم ماند، خزانه ی (كتابخانه ی) آستانه ی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام كه پس از هجرت شیخ طوسی به نجف اشرف مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته بود و اكثر مؤلفین نسخه ای (و غالبا نسخه ی اصلی) از دست نویس خود را به این آستانه اهدا می كردند، در این آتش سوزی كلا طعمه ی حریق گشت.
از جمله نفایس خطی كه در این آتش سوزی از بین رفت قرآنی بود بر پوست آهو كه می گویند به خط حضرت امیر علیه السلام در سه جلد بزرگ بوده است. ناگفته نماند كه یكی از مجلدات فقط حواشی آن سوخته و خطوط آن سالم مانده است.
عمارت چهارم آستانه ی علوی: هیچ یك از محققین و مورخین اصلاح و تعمیرات آستانه ی علوی را كه پس از آتش سوزی صورت گرفت به شخص معینی نسبت نمی دهند و این می رساند كه اصل عمارت عضدالدوله دیلمی سالم بوده و قسمتی از تزیینات طعمه ی حریق شده، سپس تزیینات حرم مطهر از طرف جمع كثیری از شیعیان و سلاطین تكامل یافته است. امروزه حرم مطهر آستانه از آثار آل بویه و صحن شریف، از آثار صفویه و مجموعه ای از شاهكارهای معماری اسلامی در جهان به شمار می رود.
آستانه علوی در عصر صفویه: پس از به قدرت رسیدن سلسله ی صفویه در ایران و بر اساس اعتقاد راسخ سلاطین این خاندان به حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیهماالسلام، تعمیرات آستانه ی علوی به دست شاه اسماعیل صفوی در سال 914 ق آغاز شد و در عصر شاه عباس و با طرح و نقشه و مهندسی شیخ بهائی صحن شریف آستانه ی حیدریه تكمیل گشت و تزیینات و تعمیرات و هدایا در دوران صفویه بدون انقطاع استمرار یافت.
شاه اسماعیل صفوی در روز 25 جمادی الثانی سال 914 ق وارد بغداد گشت و در باغ پیر بوداق منزل نمود و مورد استقبال شیعیان عراق قرار گرفت. سپس رهسپار كربلا شد و بعد به زیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به نجف اشرف شتافت و هدایای نفیسی به خزانه ی آستانه ی علوی اهدا كرد و تمام حرم مطهر و رواقهای شریف را با فرشهای ابریشمی مفروش نمود و قندیلهای طلا جهت روشنایی به حرم تقدیم داشت و شش عدد
[ صفحه 32]
صندوق خاتم در حرم قرار داد.
آستانه ی علوی در عصر نادرشاه افشار: در سال 1156 ق هنگامی كه نادرشاه به زیارت آستانه ی علوی مشرف شد دستور داد كه كاشیهای سبزرنگی كه در عصر صفویه به طرح شیخ بهایی گنبد و دو گلدسته را تزیین كرده بود بردارند و تمامی آن را با طلا تزیین كنند. وی اموال عظیمی صرف تعمیرات آستانه نمود و هدایای بیشماری به خزانه ی علوی اهدا كرد كه اكثر آنها تا عصر حاضر در خزانه ی آستانه ی علوی باقی است. گنبد آستانه كه در عصر عضدالدوله سفید بود و در عصر صفویه سبز گشته بود، در عصر نادرشاه با طلا تزیین شد و تاریخ آن را در كتیبه ی ایوان طلای آستانه ی علوی با طلا سال 1156 ق نگاشته اند. این عمل نادرشاه تأثیر عمیقی در قلوب شیعیان نهاد و جمعی كثیر از فحول شعرای شیعه به فارسی و عربی و تركی و هندی اشعاری به این مناسبت سروده اند.
همچنین نادرشاه در تزیین حرم مطهر و كاشیكاری صحن شریف كوشش بسیار كرد، از جمله ی آثار وی كه تاكنون باقی است كاشیكاری ایوان العلماء جنب رواق به سمت شمال است كه به مقام العلماء هم شهرت دارد و در این مكان بسیاری از فحول علمای شیعه و بعضی از زعمای صفویه مدفون می باشند. همسر نادرشاه، رضیه بیگم دختر شاه سلطان حسین صفوی، نیز مبلغ بسیاری جهت تعمیرات و مرمت اماكن متبركه وقف نمود كه اكثر كاشیكاری آستانه ی علوی از آن محل انجام گرفت.
آستانه ی علوی در عصر قاجاریه: هر یك از شاهان قاجاریه آثاری در این آستانه از خود باقی گذاشته اند، از آن جمله آقا محمدشاه قاجار در سال 1211 ق ضریح نقره به آستانه ی علوی تقدیم نموده، سپس فتحعلی شاه در سال 1236 ق تعمیراتی در آستانه انجام داد كه تجدید طلای دو گلدسته ی آستانه از آن جمله است و بعد در سال 1262 ق به امر عباس قلیخان وزیر محمدشاه فرزند عباس میرزای قاجار ضریح دیگری از نقره به آستانه اهداء گشت.